تا همین چند سال پیش، دنیای بانکداری شبیه به مجموعه‌ای از قلعه‌های مستحکم و نفوذناپذیر بود. هر بانک، داده‌ها و خدمات خود را درون یک سیستم بسته نگه می‌داشت و شرکت‌ها برای تعامل با هر یک از آن‌ها، ناگزیر به استفاده از درگاه‌ها و فرایندهای مجزا بودند. اما اکنون دنیا در حال تغییر است. یک انقلاب آرام اما قدرتمند به نام «بانکداری باز» (Open Banking)، در حال بازتعریف کامل این چشم‌انداز و ایجاد یک زیست‌بوم مالی یکپارچه، هوشمند و متصل است. در حالی که بسیاری از ما بانکداری باز را با اپلیکیشن‌های مدیریت مالی شخصی می‌شناسیم، پتانسیل واقعی و تحول‌آفرین این پدیده، در حوزه خدمات شرکتی نهفته است. بانکداری باز برای شرکت‌ها، دیگر یک مفهوم آینده‌نگرانه نیست؛ بلکه یک واقعیت استراتژیک است که فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای بهینه‌سازی عملیات، نوآوری در خدمات و کسب مزیت رقابتی فراهم می‌آورد.

اما این مسیر تحول، مسیری هموار و بدون چالش نیست. همراه با هر فرصت جدید، مجموعه‌ای از چالش‌های فنی، امنیتی و رگولاتوری نیز به وجود می آید که نیازمند بررسی دقیق و برنامه‌ریزی هوشمندانه است. در این پست قصد داریم به طور جامع به بررسی دو روی سکه بانکداری باز برای شرکت‌ها بپردازیم: از یک سو، فرصت‌های طلایی که در اختیار کسب‌وکارها قرار می‌دهد و از سوی دیگر، موانع و چالش‌هایی که برای بهره‌برداری کامل از این فرصت‌ها باید بر آن‌ها غلبه کرد.

بانکداری باز دقیقا چیست و چگونه کار می‌کند؟

پیش از ورود به بحث فرصت‌ها و چالش‌ها، بیایید مفهوم بانکداری باز را به زبان ساده مرور کنیم. بانکداری باز، یک چارچوب فناورانه و رگولاتوری است که به بانک‌ها اجازه می‌دهد (و در برخی مناطق آن‌ها را ملزم می‌کند) تا با رضایت مشتری، داده‌های مالی را از طریق رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی (API) امن، در اختیار کسب‌و‌کارهای ثالث مجاز (Third-Party Providers – TPPs) قرار دهند.

این APIها به مثابه پل‌های ارتباطی امن و استانداردی عمل می‌کنند که دو کارکرد اصلی دارند:

خدمات دسترسی به اطلاعات حساب (AISP – Account Information Service Provider): این سرویس به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا اطلاعات حساب‌های بانکی مختلف خود را (مانند موجودی، صورتحساب و تاریخچه تراکنش‌ها) به صورت تجمیعی و در یک پلتفرم واحد مشاهده کنند.

خدمات شروع پرداخت (PISP – Payment Initiation Service Provider): این سرویس به شرکت‌ها امکان می‌دهد تا پرداخت‌ها را مستقیم از طریق نرم‌افزارهای خود (مانند سیستم ERP یا حسابداری) آغاز کنند، بدون آنکه نیازی به ورود به پلتفرم مجزای هر بانک داشته باشند.

نکته کلیدی در تمام این فرایند، «رضایت و کنترل مشتری» است. هیچ داده‌ای بدون اجازه صریح شرکت به اشتراک گذاشته نمی‌شود و این اجازه در هر زمان قابل لغو است. امنیت این تبادل اطلاعات نیز از طریق پروتکل‌های پیشرفته‌ای مانند OAuth 2.0 تضمین می‌شود.

فرصت‌های طلایی: چگونه بانکداری باز برای شرکت‌ها بازی را تغییر می‌دهد؟

ظرفیت بانکداری باز برای شرکت‌ها بسیار فراتر از یکپارچه‌سازی ساده است. این فناوری می‌تواند به طور بنیادین، نحوه مدیریت مالی یک سازمان را متحول سازد:

مدیریت نقدینگی یکپارچه و آنی

بسیاری از شرکت‌ها با چندین بانک مختلف کار می‌کنند. مشاهده وضعیت نقدینگی در تمام این حساب‌ها به صورت آنی، یک چالش همیشگی بوده است. بانکداری باز به مدیران مالی اجازه می‌دهد تا از طریق یک داشبورد واحد، تصویری کامل و لحظه‌ای از تمام موجودی‌های نقدی خود داشته باشند. این امر به بهینه‌سازی جریان نقدینگی، تصمیم‌گیری بهتر در مورد سرمایه‌گذاری وجوه مازاد و مدیریت موثرتر نیازهای مالی کوتاه‌مدت کمک شایانی می‌کند.

اتوماسیون فرایند تطبیق حساب

تطبیق دستی صورت‌حساب‌های بانکی با دفاتر حسابداری، یکی از زمان‌برترین و پرخطاترین وظایف تیم مالی است. با استفاده از APIهای بانکداری باز، تراکنش‌های بانکی می‌توانند به طور خودکار و آنی به نرم‌افزار حسابداری یا ERP شرکت منتقل شوند. این امر فرایند تطبیق را به شدت تسریع کرده، خطاهای انسانی را حذف می‌کند و به تیم مالی اجازه می‌دهد تا بر تحلیل و فعالیت‌های استراتژیک‌تر تمرکز کند.

بهینه‌سازی پرداخت‌ها و دریافت‌ها

قابلیت شروع پرداخت از طریق PISPها به شرکت‌ها امکان می‌دهد تا پرداخت‌های گروهی به تامین‌کنندگان یا حقوق کارکنان را به طور مستقیم از درون سیستم‌های مدیریتی خود و با کارایی بسیار بالاتر انجام دهند. از سوی دیگر، در حوزه دریافت‌ها نیز می‌توان راهکارهای نوآورانه‌ای برای تسهیل و تسریع فرایند وصول مطالبات از مشتریان ایجاد کرد.

تسهیل دسترسی به اعتبار و تامین مالی

فرایند درخواست وام و اعتبار برای شرکت‌ها، اغلب با ارائه اسناد و مدارک مالی متعدد و زمان‌بر همراه است. با بانکداری باز، شرکت‌ها می‌توانند با اجازه خود، به وام‌دهندگان اجازه دهند تا به صورت آنی و امن به تاریخچه مالی و وضعیت نقدینگی آن‌ها دسترسی پیدا کنند. این امر به وام‌دهندگان کمک می‌کند تا با دیدی دقیق‌تر و ریسکی کمتر، تصمیمات اعتباری سریع‌تر و عادلانه‌تری اتخاذ کنند.

هوشمندسازی عملیات خزانه‌داری

خزانه‌داران می‌توانند با بهره‌گیری از داده‌های آنی حاصل از بانکداری باز، پیش‌بینی‌های دقیق‌تری از جریان وجوه نقد داشته باشند، ریسک‌های مربوط به نوسانات ارزی را بهتر مدیریت و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت خود را بهینه‌سازی کنند.

ایجاد خدمات مالی تعبیه‌شده

بانکداری باز برای شرکت‌ها این فرصت را برای پلتفرم‌های B2B (مانند بازارهای آنلاین یا نرم‌افزارهای مدیریت زنجیره تامین) فراهم می‌کند تا خدمات مالی را بدون واسطه در بستر خود ارائه دهند. به عنوان مثال، یک پلتفرم تجارت الکترونیک B2B می‌تواند تامین مالی در نقطه فروش (BNPL) را برای خریداران خود فراهم کند.

نوآوری در محصولات مالی شرکتی

این زیست‌بوم متصل، زمینه‌ساز ظهور محصولات و خدمات مالی کاملا جدید و سفارشی‌سازی شده برای نیازهای خاص صنایع و شرکت‌های مختلف خواهد بود.

عبور از موانع: چالش‌های پیش روی بانکداری باز برای شرکت‌ها

با وجود تمام این فرصت‌های هیجان‌انگیز، مسیر پیاده‌سازی و بهره‌برداری از بانکداری باز با چالش‌هایی نیز همراه است که باید به دقت مدیریت شوند:

امنیت و حریم خصوصی داده‌ها

این مورد بدون شک بزرگترین دغدغه است. چه کسی مسئول حفاظت از داده‌ها در حین انتقال و پس از آن است؟ در صورت بروز یک رخنه امنیتی، چه کسی پاسخگو خواهد بود؛ بانک یا کسب‌و‌کار ثالث؟ ایجاد اعتماد در میان شرکت‌ها مبنی بر اینکه داده‌های مالی حساس آن‌ها به طور کاملا امن مدیریت می‌شود، حیاتی است.

پیچیدگی‌های فنی و یکپارچه‌سازی

بسیاری از شرکت‌ها، به ویژه سازمان‌های بزرگتر، از سیستم‌های قدیمی (Legacy Systems) استفاده می‌کنند که یکپارچه‌سازی آن‌ها با APIهای مدرن می‌تواند پیچیده و پرهزینه باشد. مدیریت چندین API از بانک‌های مختلف با استانداردها و کیفیت‌های متفاوت نیز یک چالش فنی محسوب می‌شود.

عدم یکپارچگی رگولاتوری و استانداردها

اگرچه چارچوب‌هایی مانند PSD2 و جانشین آن PSD3 در اروپا، مسیر را هموار کرده‌اند، اما همچنان تفاوت‌هایی در نحوه اجرای قوانین و استانداردهای فنی APIها در کشورها و حتی بانک‌های مختلف وجود دارد. این عدم یکپارچگی می‌تواند فرایند توسعه راهکارهای جامع را دشوار کند.

کیفیت، پایداری و عملکرد APIهای بانکی

همه APIهای بانکی با کیفیت یکسانی ساخته نشده‌اند. برخی ممکن است کند باشند، دچار قطعی‌های مکرر شوند یا تمام قابلیت‌های مورد نیاز را ارائه ندهند. این امر می‌تواند بر پایداری و کارایی خدماتی که بر پایه این APIها ساخته می‌شوند، تاثیر منفی بگذارد.

هزینه‌های پیاده‌سازی و نگهداری

استفاده از خدمات شرکت‌های ثالث (TPPs) یا توسعه راهکارهای داخلی برای بهره‌گیری از بانکداری باز، با هزینه‌هایی همراه است. شرکت‌ها باید تحلیل دقیقی از بازگشت سرمایه (ROI) این پروژه‌ها داشته باشند.

نیاز به تغییر فرهنگ سازمانی و اعتمادسازی

حرکت به سمت یک زیست‌بوم مالی باز، نیازمند تغییر ذهنیت در واحدهای مالی و IT سازمان است. مدیران و کارکنان باید آموزش‌های لازم را ببینند و به امنیت و کارایی این مدل جدید اعتماد کنند.

نگاهی به چشم‌انداز جهانی و وضعیت در ایران

در سطح جهانی، به ویژه در اروپا (با مقررات PSD2 و حرکت به سوی PSD3) و بریتانیا، بانکداری باز به بلوغ قابل توجهی رسیده و زیست‌بوم گسترده‌ای از شرکت‌های فین‌تک و TPPs شکل گرفته است که خدمات نوآورانه‌ای را به شرکت‌ها ارائه می‌دهند. کشورهایی مانند استرالیا، برزیل، کانادا و سنگاپور نیز با سرعت در این مسیر حرکت می‌کنند.

در ایران، مفهوم بانکداری باز برای شرکت‌ها در مراحل اولیه اما رو به رشد خود قرار دارد. ابتکاراتی مانند «بومواره» (با محوریت شرکت خدمات انفورماتیک و شبکه شهاب) و پادیوم تلاش کرده‌اند تا زیرساخت‌های لازم برای ارائه APIهای بانکی را فراهم کنند. شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت (PSPها) و برخی فین‌تک‌های پیشرو نیز APIهایی را برای خدمات خود ارائه می‌دهند. با این حال، چالش‌های خاصی در این مسیر وجود دارد، از جمله:

• نیاز به شفافیت و تکامل چارچوب‌های رگولاتوری
• میزان آمادگی و سرعت متفاوت بانک‌ها در ارائه APIهای جامع و استاندارد
• نگرانی‌های امنیتی و نیاز به فرهنگ‌سازی در میان کسب‌وکارها
• محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها در دسترسی به برخی ابزارها و استانداردهای جهانی

با وجود این چالش‌ها، ظرفیت‌های بانکداری باز برای بهینه‌سازی فرایندهای مالی در شرکت‌های ایرانی بسیار عظیم است و انتظار می‌رود در سال‌های آینده شاهد رشد چشمگیری در این حوزه باشیم.

بانکداری باز: از یک الزام رگولاتوری تا یک مزیت استراتژیک برای شرکت‌ها

در نهایت، می‌توان گفت بانکداری باز برای شرکت‌ها یک سفر تحول‌آفرین است، نه یک مقصد نهایی. این پدیده که در برخی مناطق به عنوان یک الزام رگولاتوری آغاز شد، به سرعت در حال تبدیل شدن به یک مزیت استراتژیک قدرتمند برای کسب‌وکارهای پیشرو در سراسر جهان است. شرکت‌هایی که بتوانند با درک عمیق فرصت‌ها و مدیریت هوشمندانه چالش‌ها، استراتژی مشخصی برای بهره‌برداری از این زیست‌بوم مالی متصل تدوین کنند، نه تنها کارایی عملیاتی و کنترل مالی خود را به سطح جدیدی ارتقاء می‌دهند، بلکه خود را برای نوآوری و رقابت در آینده‌ای آماده می‌سازند که در آن، داده‌ها، یکپارچگی و سرعت حرف اول را می‌زنند.

آینده مالی شرکتی، باز، متصل و داده‌محور است. دیوارهای سنتی بانکداری در حال فروریختن هستند و زمان آن فرا رسیده که سازمان‌ها خود را برای زندگی و پیشرفت در این دنیای جدید و هیجان‌انگیز آماده کنند.